«Թուրքիայի ներկա սահմանն անցյալի ատելության սահմանն է»

«21-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ ՄՀԵՐԻՆ ՈՉ ՈՔ ՉԻ ՍՊԱՍԻ. ՔԱՐԱՆՁԱՎԸ ԿՔԱՆԴԵՆ»
«Իրավունքը de facto»-ի հյուրն է քաղաքական մեկնաբան ԱՆՈՒՇ ՍԵԴՐԱԿՅԱՆԸ
-Հայ-թուրքական հարաբերությունների Ձեր գնահատականը մինչև օգոստոսի 31-ը և հետո:
-Կարծում եմ` արմատական փոփոխություն չկա, ընդամենը վավերացված միտում է, որից ոչինչ չի փոխվում: Հայ-թուրքական հարաբերությունների փաստի մեջ տեսնում ենք գլոբալ միտումներ, բայց չենք կարող գնահատել հնարավոր հետևանքները:
-Ի՞նչ ենք շահելու հայ-թուրքական հարաբերությունների վերականգնումից:
-Իբրև քաղաքական վերլուծաբան, տեսնում եմ մի շարք դիվիդենդներ: Նախ` մշակութային-հոգեբանական. մենք մեծացել ենք ատելության մթնոլորտում, զոհի բարդույթով: Երբ ասում են` ո՞րն է Թուրքիայի ներկա սահմանը, ես ասում եմ` Թուրքիայի ներկա սահմանն անցյալի ատելության սահմանն է: Անցյալի ատելության սահմանը գոնե հոգեբանորեն անցնելն արդեն նվաճում է ազգային մենթալիտետի համար: Երկրորդ` դիտենք, թե ի՞նչ համատեքստում է իրականանում հայ-թուրքական ճանապարհային քարտեզը: Գուցե մեր դիվանագետներից էլ քչերը գիտեն, որ նույնական ճանապարհային քարտեզ Թուրքիան գրել է Քուրդիստանի հետ: Այսինքն` Թուրքիան ոչ իր կամքով է նման միջոցառումներ ձեռնարկում` հաղթահարելով իր երկրում շատ ավելի հզոր դիմադրություն: Նշանակում է` կա արևմտյան տարածքում ինտեգրվելու ուղղվածություն: Եթե ԱՄՆ-Ռուսաստան հակակշիռներ կան, Ռուսաստան-Եվրոպա մերձեցումներն ակնհայտ են: Թուրքիան հնարավորություն է ստանում գործնականում դուրս չգալով արևմտյան տարածքից` ձեռք բերել լրացուցիչ տարածքներ և վերջնականապես Կովկասում հաստատել իր գերակա դիրքը: Հայաստանին արևմտյան արժեքային տարածքում ինտեգրվելու հնարավորություն է տրվում, որը չունեինք Ռուսաստանի հետ ահագնացող մերձեցման հետևանքով: Մենք հնարավորություն չունեցանք ձեռք բերելու հասարակության կառուցման արևմտյան արժեքներ, որոնք լավն են ոչ թե որովհետև արևմտյան են, այլ ուղղակի պատմության ընթացքում իրենց արդարացրել են: Ռուսաստանն առայժմ մղում է ազդեցությունների գերակա պայքար, այս մերձեցմանը նա բացահայտ դիմադրություն ցույց չի տալիս, ինքն ապացուցում է, որ եռակողմ պայմանավորվածություն կա:
-Ի՞նչ է Թուրքիան շահելու թուրք-հայկական հարաբերություններից:
-Թուրքիան շահում է թուրքական և հայկական ցավոտ հարցերի կոնֆլիկտի լուծումը, որն ամեն անգամ նրան առաջադրում են, և որի լուծումը պահանջում են ԵՄ ինտեգրման ճանապարհին:
-Թուրքիայի հետ մեր հարաբերությունների հիմքում ո՛չ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումն է, ո՛չ միակողմանի փակված սահմանի բացումը, Թուրքիայի հետ մենք ունենք արմատական հարց` պատմական հայրենիքի հարցը։ Վերանո՞ւմ է այդ հարցը։
-Չեմ ուզում այդքան սուր բանաձևել. ցեղասպանության և պատմական հայրենիքի արմատական հարցը հնարավոր չէ վերացնել: Բայց եթե հարցը բնույթով արդեն պատմական է, պետք է քննարկվի պատմական հարթության մեջ: Մեր դիվանագիտությունը 1915-ին չլուծեց այդ հարցը, եթե 2009-ին էլ աշխարհայացքը գլոբալ չփոխվի, այդ հարցը երկար չի լուծի:
-Ի՞նչ է նշանակում աշխարհայացքի գլոբալ փոփոխություն:
-Ցեղասպանության հարցը մնում է դիվանագիտական հաստատված ու չհաստատված հարաբերությունների, բացված ու չբացված սահմանների պարագայում: Եթե այսպես թե այնպես հարցը կա, փորձենք լուծել հաստատված դիվանագիտական հարաբերությունների, բացված սահմանի պարագայում։ Ըստ էության, Հայաստանն ավելի է շահում, որովհետև կարողանում ենք երկխոսել այն պարագայում, երբ երկու ազգերն իրարից տեղյակ չեն: Բացի 1915 թվականից ու Ստամբուլի շուկաներից, մենք Թուրքիայի մասին ոչինչ չգիտենք։
-Հայ-թուրքական հարաբերություններում կա ընդամենը մեկ արմատական հարց, որին ո՛չ թուրք հասարակությունը, ո՛չ թուրք քաղաքական վերնախավը, ո՛չ հայ հասարակությունը, ո՛չ հայ քաղաքական վերնախավը չեն պատասխանել: Դա շատ ավելի ցավալի է հայկական կողմի համար. համարյա մեկ դար մենք մեզ պահանջատեր ենք հայտարարել, բայց չենք ձևակերպել պահանջատիրությունը: Ի՞նչ ենք հասկանում` հո՞ղ, փո՞ղ, բարոյական հաղթանա՞կ... Վանա լճում լողանալ և Վանա տառեխի համտե՞ս... Երբ ձևակերպենք պահանջատիրությունը համազգային մակարդակով, ոչ անձնական-անհատական, կուսակցական, երբ Թուրքիան ձևակերպի իր բանաձևը, երկու փաստաթղթերի համադրումը միայն թույլ կտա հարևանի հետ նորմալ հարաբերություններ հաստատել: Իսկ մինչ այդ` թագավորի և իր օձի մասին շատ հայտնի առակը կա` ինչ ուզում ես արա, թագավորը հիշելու է խայթոցից մեռած իր որդուն, օձն էլ հիշելու է իր կտրված պոչը...
-Այնուամենայնիվ, ես կողմնակից եմ պրագմատիկ քաղաքականության: Սովետական Ռուսաստանին էլ ձեռնտու էր ցեղասպանությունը չմոռացած Հայաստանը. այդ հզոր խաղաքարտը տարածաշրջանում միշտ կարելի էր օգտագործել: Ցեղասպանությունը «մոռացած» Հայաստանը պատմական կորուստ ունեցած, բայց ներկայում ուժեղացած Հայաստանն է: Իսկ պահանջատիրության ձևակերպումները տարբեր մակարդակներով հնչել են:
- Այո, մեկ բարոյական հաղթանակ ենք ուզում, մեկ նյութական փոխհատուցում, մեկ էլ Կարսի բերդն ու Առաքելոց վանքը։
-Մեկ-մեկ էլ Ստամբուլն արյան ծով ենք դարձնում... Ընդունեք, որ չկա մի երկիր, որ պատմական խնդիրներ չունենա, որ իր պատմության մեջ բախված չլինի պատմական անարդարության հետ, և չկա մի երկիր, որ փորձած չլինի քաղաքակիրթ մակարդակով այդ հարցերը լուծել: Պահանջատիրությամբ մենք ոչ թե մեզ ենք օգնել, այլ վնասել ենք հարևան երկրին:
-Գուցե մենք ավելի կառավարելի՞ ենք դարձել` ի ցույց դնելով մեր թույլ ու խոցելի կողմը:
-Ցանկացած վրեժխնդրություն կառավարելի է, օրինակ, ղարաբաղյան հարցը ես համարում եմ իրոք առարկայական, որովհետև հիմնված չէ վրեժի սկզբունքի վրա, անկախության և ազգային-ազատագրական պայքարի օրինակ է, պատմական կտրվածքով` արդիական։ Ներկա դրությամբ քաղաքական շահերից մենք պետք է ընտրենք ավելի գերակա շահը: Եթե Թուրքիայի հետ հարաբերությունների հաստատման արձանագրություններում չկա Ղարաբաղի հիշատակումը, ես տեսնում եմ Բաքու-Անկարա առանցքի միասնականության տրոհումը, ինչքան էլ ցույց տան, որ միասնական են, փաստ է, որ ներկա վիճակում Բաքու-Անկարա շահերը չեն համընկնում:
-Համարյա մի ամբողջ տարի` դիվանագիտական մեր ֆուտբոլը խաղալիս ասում էինք, որ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների վերականգնմանը պատրաստ ենք առանց նախապայմանների, բայց նախապայմաններ դնում էր Թուրքիան: Հրապարակված փաստաթղթերում անուններ տրված չեն, բայց նախապայմանները լավ էլ արտահայտված են: Խոսքը սահմանների ճանաչման մասին է: Ոչ մի տեղ նշված չէ Ղարաբաղի անունը, բայց երբ նշվում է այլ պետության տարածքային ամբողջականությունը, այդ պետությունը պետք չէ լուսնի վրա որոնել, կողքներիս է: Անուններ չտալով` հիմնախնդիրներին անդրադառնալով փաստաթուղթ ստորագրելը չի՞ նշանակում նախապայմաններն ընդունել, նույնիսկ, եթե նման փաստաթղթերն ունեն միջազգային ստանդարտներ, որտեղ արձանագրված են մեզ համար վտանգավոր չափանիշները: Մեզ համար որոգայթ չե՞նք լարում` ընդունելով այդ ստանդարտներն այսօր ու դրանց հակառակ գնալով վաղը:
-Հակընդդեմ հարց` ժամանակին ստորագրել ենք Կարսի և Սևրի պայմանագրերը, որոնք միջազգային պայմանագրեր էին, հետո՞...
-Ժամանակին մենք պատերազմի մեջ էինք, և այդ պայմանագրերի կատարումը մեզնից չէր կախված :
-Ցանկացած միջազգային պայմանագիր մեկնաբանության լայն դաշտ է ապահովում, չկա միջազգային գեթ մեկ պայմանագիր, որի բոլոր կետերը հնարավոր չլինի վերամեկնաբանել: Վերջիվերջո, քաղաքականությունը ստեղծում է ոչ թե պայմանագրերի տեքստերը, այլ պայմանագրերը ստորագրելու փաստերը, այդ պայմանագրերի գործունեության աշխարհաքաղաքական օգուտները: Ի վերջո, կատարվելու է պայմանագրի այն գործողությունը, որը ձեռնտու է այս կամ այն աշխարհաքաղաքական խաղին:
-Այսինքն, պայմանագրերն ու համաձայնագրերը մեծ քաղաքականության մեջ իսկապես պայմանականություն են, իրավական հարթության մեջ ուղղակի ընդունված քայլերի իրարահաջորդում, իրական կյանքում ամեն ինչ որոշում է ուժերի հարաբերակցությո՞ւնը:
-Ոչ միայն ուժերի հարաբերակցությունը, գլոբալ աշխարհաքաղաքական ենթատեքստը, այդ երկրի ունակությունը` մանևրելու աշխարհաքաղաքական ենթատեքստում...
-Ոչի՞նչ, որ պայմանագրի կողմերը ադեկվատ չեն` օբյեկտիվորեն Թուրքիան հզոր է Հայաստանից:
-Այդ օբյեկտիվորեն հզոր երկրին Հայաստանը որպես միավոր պետք չէ, բայց Հայաստանի հետ մերձեցման փաստը պետք է: Եվ մենք էլ այս իրավիճակից շատ ավելին կարող ենք շահել, եթե այդ ամենն ընկալենք իբրև արևմտյան տարածք մտնելու փաստ: Միջազգային ճգնաժամային խումբն այդպես էլ որակել է` Հայաստանի հնարավորությունն արևմտյան արժեքային տարածք մտնելու:
-Թուրքիան վաղո՞ւց է արևմտյան արժեքային տարածքում:
-Թուրքիայի խորհրդարանը վերջերս մի օրենք ընդունեց, որը գուցե մի քիչ էլ ծիծաղելի է հնչում` հաշվի առնելով Եվրամիության ինտեգրման մոտալուտ զարգացումների հնարավորությունը, Թուրքիայի հասարակական տրանսպորտում արգելվում է... ուտել։ Թվում է` մանրուք է, բայց մանրուքների մեջ է արժեքային համակարգի հիմքը:
-Հայաստանի համար որքա՞ն են շահեկան կամ վտանգավոր մադրիդյան սկզբունքները:
-Մադրիդյան սկզբունքներից ուժի չկիրառումը միանշանակ շահեկան է Հայաստանի համար, մեզ պետք չէ ուժ կիրառել, մեզ համար դա իմաստ չունի: Տարածքների ամբողջականությունը ձեռնտու է Ադրբեջանին, և դա միակ կետն է: Երրորդը` ազգերի ինքնորոշման իրավունքը, ձեռնտու է և՛ Ղարաբաղին, և՛ Հայաստանին: Զուտ թվաբանությանն ապավինելով` երկուսը մեզ է ձեռնտու, մեկը` Ադրբեջանին: Կրկնում եմ` կարևորը պայմանագրերի կիրառումն է, իսկ եթե մենք կարողանանք հայ-ադրբեջանական հարաբերություններում Թուրքիային պահել չեզոք, դա արդեն հաջողություն է:
-Լեռնային Ղարաբաղի հարցի լուծումը առաջիկա երեք տարիներին հնարավոր համարո՞ւմ եք:
-Հայաստանի համար Լեռնային Ղարաբաղի հարցի լուծումը Լեռնային Ղարաբաղի հարցի մոռացումն է: Երբ Հայաստանում վերջապես հաստատվի ժողովրդավարական հասարակություն ու ժողովրդավարություն, հարցի լուծումը կարագանա:
-Հայաստանի ներքին կյանքում համարյա ամեն ինչ որոշվում է արտաքին արձագանքով, ներքին կյանքի շատ իրողությունների վրա արտաքին աշխարհն աչքերը փակում է` արտաքին հարցերի լուծման հեռանկարով։ Ինչպե՞ս այդ պարագայում ժողովրդավարություն կառուցել։
-Ես համաձայն եմ, որ Հայաստանի շատ հարցեր լուծվում են Հայաստանից դուրս: Իսկ գուցե դա լավ է` շատ հարցեր, որոնց լուծումները մենք ենք որոշել, վատ են անդրադարձել մեզ վրա: Ղարաբաղը համարում եմ հայկական քաղաքական, պատմական զարթոնք, պետության ներկա տնտեսական և քաղաքական շահ, աշխարհաքաղաքական հզոր խաղաքարտ, որը կորցնել չի կարելի:
-Զարթոնք էր անցյալ դարի 90-ականներին, հիմա ԼՂ հարցը արգելակ է շատ զարգացումների, որոնք այլ Հայաստան ունենալու հնարավորություն կտային:
-Կտրականապես դեմ եմ այդ տեսակետին, որովհետև Ղարաբաղի շնորհիվ մենք գտնվում ենք համաշխարհային ուշադրության կենտրոնում: Եթե հիշում եք, ցեղասպանությունն այն ժամանակ էր, երբ համաշխարհային հանրությունը մեր գոյության մասին մոռացավ` իր խնդիրներով տարված:
-Աշխարհը մեզ գիտի Ղարաբաղով, խորապես անտարբեր` այդ Ղարաբաղում քրիստոնյանե՞ր են, մուսուլմաննե՞ր, տարածքի՞ հարց է, կրոնի՞, ինքնորոշմա՞ն, ազգայի՞ն, ապազգայի՞ն...
-Բոլորովին։ Ինձ թվում է, որ BBC-ում, ֆրանսիական պաշտոնական շատ հեռուստաալիքներում աշխատում են ղարաբաղցիներ, արևմտյան աշխարհաքաղաքական զարգացումներում ներառված է Ղարաբաղը: Երբևէ հնարավոր չէ իմանալ ռեալ զարգացումների իրական պատճառները, դիվանագիտությունը պարտավոր է որսալ և օգտագործել միտումը: Միտումն առայժմ ղարաբաղյան հարցին ձեռք չտալն է: Թե ինչպես են լուծվում կոնֆլիկտները, պարզ օրինակ է վրաց-աբխազականը: Եթե կոնֆլիկտի շուրջ բանակցում են, դեռ խաղալու տեղ կա: Մենք չունենք այդ գլոբալ հարցի լուծման խնդիր, մեզ պետք է տնտեսական զարգացմամբ, տրանզիտային ուղի դարձող Հայաստան, որը, լինելով ուժեղ և տնտեսապես հզոր երկիր, անխուսափելիորեն դառնալու է ավելի ժողովրդավար: Հիմա` այս գավառական մթնոլորտում մեզ խանգարում են նաև շրջափակումները: ՈՒժեղ երկիրը սառեցված կոնֆլիկտներն իր համար ավելի շահեկան կլուծի: Պարզ թվաբանություն է:
-Եթե այդքան պարզ է` Ադրբեջանը վաղուց լուծած կլիներ։
-Իր ռազմական ու տնտեսական հզորության մասին Ադրբեջանի մշտնջենական հայտարությունները հիմք չեն: Բաքվում շատ ավելի վատ է ժողովրդավարության, մամուլի ազատության վիճակը, փախստականների վիճակը, չկան ներդրումներ, չունեն սփյուռք, կա միայն գրագետ վարվող տեղեկատվական պատերազմ:
-Կան ֆինանսներ:
-Ֆինանսները հարաբերական են: Մենք իրավունք չունենք տարածք կորցնելու, մեզ համար այդ միտումը կարող է կործանարար լինել:
-Բայց գնում ենք դեպի այդ կորուստը:
-88-ին Ղարաբաղը պատրաստ էին հանձնելու կոմունիստները, հետո Լևոնն էր պատրաստ ծախելու... Ծախե՞ց: Ղարաբաղը բնազդային մակարդակով գիտակցվում է պետության իրական շահ, և ոչ մեկն էլ պատրաստ չէ հող հանձնելու...
-Իշխանափոխություն հավանակա՞ն է ղարաբաղյան հողի վրա:
-Իշխանափոխությունը ռեալ կլինի, երբ կգումարվեն մի շարք գործոններ` դիվանագիտական կորուստներ, տնտեսական խորացող ճգնաժամ... Մենք միշտ մտածում ենք ոչինչ չանելու ուղղությամբ: Մեր ձախողումների պատճառ համարել ենք հանգամանքները, Աստծուն, ճակատագիրը, կյանքը, բայց ոչ մեզ: Մեզ պետք են հոգեբանական փոփոխություններ:
-Դու արա քո քայլը, հակաքայլի մասին թող մտածեն ուրիշնե՞րը:
-Գայ Հուլիոս Կեսարը, որ արևմտյան քաղաքակրթության ակունքներում էր, ասում էր` արա, ինչ պարտավոր ես, ինչ լինում է` լինի:
-Քաղաքականություն-մշակույթ` ի՞նչ կապ կա:
-Ամենաուղիղ կապ, հայկական ուղեղում մեխված դասական կլիշե կա, որ մշակույթը վանքն է` Գառնի, Գեղարդ, Էջմիածին, քրիստոնեություն: Դրանից անդին մշակույթ չունենք: Մենք չունենք հասարակական կեցվածքի, հագուկապի, խոհանոցային, տնտեսական, ներհասարակական հարաբերությունների մշակույթ: Մենք չգիտենք` ինչպես են շփվում ղեկավարն ու ենթական. կամ ստրուկի ու տիրոջ հարաբերություններ են, կամ` տնավարի: Կորպորատիվ էթիկա չունենք։ Քաղաքական դիվանագիտական մշակույթը ենթադրում է սեփական շահի և ուրիշի շահի միջև ամենամոտ կետը գտնելը: Մեր պատմիչների մշակած քաղաքական մշակույթը եղել է զոհի և ասպատակողի հարաբերությունների մշակույթ, եթե ուշադիր նայենք մեր պատմությանը` մենք չենք բանակցել, մենք պայքարել ենք: Շեքսպիրի ստեղծագործություններում մի շատ հետաքրքիր դրվագ կա. Հենրիկոս թագավորն ուզում է ասպատակել Ֆրանսիան, կանչում է իր ազնվականներին, դատավորներին ու իրավաբաններին և ասում` ունե՞նք այդ հողերի վրա Անգլիայի գերակայությունը հաստատող փաստաթղթեր... Այսինքն` ասպատակության համար օրինական հիմք է փնտրում: Շեքսպիրը դա չէր կարող հնարել...
-Ինչո՞ւ չունենք, մենք դա ունեցել ենք ու մերժել ենք, երբ Հազկերտը դավանափոխության պահանջով նամակ էր ուղարկում հայ նախարարներին, մարզպետին ու սպարապետին։ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ նրանց մեծամասնությունը որոշում է` մեռնենք, որ ապրենք, Վասակ Սյունին ասում է` ոչ, եկեք բոլորս էլ ապրենք, բայց բանակցենք, որ ճանապարհներ գտնենք: Այսօր Վարդան Մամիկոնյանը սրբերի շարքում է, Վասակ Սյունին ազգի դավաճան է:
-Դա կոչվում է ազգային մենթալիտետ... Երբ չգիտենք` որն է ազգային շահը, ազգի դավաճան պիտակը հեշտորեն կպչում է ում ասես: Քաղաքական մշակույթը ձևավորվում է տարբեր մշակույթների հանրագումարում` տնտեսական, հասարակական, գաղափարական, գրական... Մի մոռացեք` ո՞վ է մեր գրական ազգային հերոսը` Րաֆֆու Սամվելը: Դեմիրճյանի Քաջ Նազարը: Այդ հերոսները գտնվում են հուզական դաշտում, իսկ գերմանական հեքիաթների հերոսները հսկաների դեմ պատերազմում են ոչ թե ուժով, այլ ռացիոնալ խորամանկությամբ, հսկաները քար են փշրում ափի մեջ, իրենք` պանիր:
-Ինչո՞ւ Սամվել ու Նազար: Այսօր մեր ազգային հերոսը էպոսի Փոքր Մհերն է, որ մտավ քարանձավ ու դուրս չի գալիս, որովհետև դրսում փորձություններ են, իսկ ինքը պայմաններ է դնում` Ղարաբաղի հարցը լուծեք, հայ-թուրքական սահմանը բացեք, տնտեսական զարգացում ապահովեք, ժողովրդավարություն զարգացրեք` դուրս գամ:
-21-րդ դարում Մհերին ոչ ոք չի սպասի, քարանձավը կքանդեն:
Զրուցեց Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ